«Πολλοί φοιτητές μου έχουν διαπρέψει στους τομείς της βιομηχανίας και της οικονομίας, επειδή, χάρη στην κλασική παιδεία τους, έχουν αναπτύξει τη σκέψη τους και την ικανότητα να μαθαίνουν διαρκώς νέα πράγματα και να είναι ευρηματικοί», είπε ο κ. Φράνκο Μοντανάρι, καθηγητής στην έδρα Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Γένοβας.
Η μετατροπή της κοινωνίας σε καταναλωτή εικόνας, μέσω των κοινωνικών δικτύων, της τηλεόρασης αλλά και των περιοδικών, θέτει το σύμφυτο πρόβλημα, του θανάτου της κλασικής παιδείας, της εγκατάλειψης δηλαδή κάθε έννοιας συστηματικής προσπάθειας για την εκπαίδευση.
Η παιδεία ως ιδέα και ως πράξη είναι κατόρθωμα του ελληνικού πολιτισμού και αφορά την πνευματική ολοκλήρωση του ανθρώπου. Κανένας άλλος πολιτισμός δεν προέβαλε και δεν μετέδωσε σε οικουμενική βάση το βίωμα της πνευματικής του παράδοσης ως ιδανικό παιδείας, ευθύνης για τον κόσμο και τον άνθρωπο. Μιλώντας για την ελληνική παιδεία θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι αναφερόμαστε στην κλασική περί παιδείας αντίληψη που συγκρότησαν οι δημιουργίες και τα οράματα του αρχαίου ελληνικού κόσμου και πολιτισμού ως την υψηλότερη ανθρώπινη αξία.
Οι Έλληνες ανακάλυψαν τον άνθρωπο εντός του ανθρώπου, όπως διακήρυξε ο Πλάτωνας στην Πολιτεία του. Την αλήθεια αυτή του ανθρώπου απέδωσαν οι Έλληνες με τον όρο παιδεία από το ρήμα παιδεύω. Ο όρος σήμαινε αρχικά την εκπαίδευση, την αγωγή των παίδων. Πώς όμως συνέβη, ώστε μία λέξη τόσο απλή στο νόημά της να υποδηλώνει τελικά το ιδεώδες ολόκληρου του αρχαιοελληνικού πολιτισμού; Πράγματι, με τον όρο ελληνική παιδεία κατά τους μεταγενέστερους αιώνες εννοούμε ακριβώς αυτό.
Ποτέ οι αρχαίοι Έλληνες δεν είδαν την παιδεία αποσπασματικά ως φιλολογία ή γραμματολογία. Κατανοώντας διαρκώς και περισσότερο την ενότητα των μεγάλων συγγραφέων, των φιλοσόφων και των ποιητών, προτιμούσαν τον όρο παιδεία δηλαδή αγωγή ή πολιτισμό. Πράγματι, προς το τέλος της κλασικής περιόδου, κάθε τι το μεγάλο που επέζησε, από τον Όμηρο ως τα τότε, αποτελούσε το κύριο περιεχόμενο της ζωντανής μορφωτικής τους παράδοσης. Η παιδεία δεν μεταδίδει απλώς γνώσεις. είναι η οικείωση της πνευματικής κληρονομιάς, η γνώση της αλήθειας, η ενσωμάτωση στην κοινότητα, η μετοχή στον κοινό λόγο.
Η ελληνική περί παιδείας αντίληψη είδε τον άνθρωπο ως ύπαρξη μοναδική και ανεπανάληπτη σε αρμονική σχέση με τον συνάνθρωπό του. Η ιδέα της αγωγής αντιπροσωπεύει το νόημα κάθε ανθρώπινου αγώνα. Αυτή δικαιώνει τελικώς την ύπαρξη της ανθρώπινης κοινότητας και ατομικότητας. Με την παιδεία ο Ελληνισμός επιζητεί να καταξιώσει τη σχέση και αλληλεπίδραση ατόμου και κοινωνίας, διεκδικεί τη μέθεξη στο υπερβατικό, για να νικηθεί η φθορά και ο θάνατος.
Ο άνθρωπος της ελληνικής παιδείας είναι ο ελεύθερος άνθρωπος που παίρνει υπεύθυνη θέση στα μεγάλα προβλήματα της ύπαρξης, που θέλει να μεταβάλλει τον κόσμο σε κοινωνία ελευθερίας και δικαιοσύνης, που αντιτίθεται σε κάθε τι που νοθεύει τη ζωή.
«Στη σημερινή πλουτοκρατική και τεχνοκρατική κοινωνία οι κλασικές σπουδές χάνονται» είπε η κυρία Ναννώ Μαρινάτου , καθηγήτρια Αρχαίου Ελληνικού Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο Ιλινόι του Σικάγου. «Οι έδρες κλασικών σπουδών μειώνονται ή κλείνουν και οι καθηγητές που συνταξιοδοτούνται δεν αντικαθίστανται από άλλους. Στο Πανεπιστήμιο Ιλινόι του Σικάγου το Τμήμα Κλασικών Σπουδών έχασε την αυτονομία του και συγχωνεύθηκε με το Τμήμα Ξένων Γλωσσών του Πανεπιστημίου, και από εφέτος καταργήθηκε επισήμως η διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Η διδασκαλία του αρχαιοελληνικού πολιτισμού σε συνδυασμό με άλλα αντικείμενα και κουλτούρες είναι μια λύση απελπισίας. Για τους φοιτητές οι κλασικές σπουδές έχουν μεν ενδιαφέρον αλλά δεν ξέρουν πώς να τις χρησιμοποιήσουν. Δεν πρόκειται επομένως για οικονομική κρίση αλλά για κρίση αξιών μεταπολεμικά. Η άποψη ότι η κλασική παιδεία διαμορφώνει πολίτες φαίνεται ότι δεν έχει απήχηση σήμερα» μας διευκρίνισε.
Η προσέγγιση του κ. Γκρέγκορι Ναζ, καθηγητή Κλασικών Σπουδών και Συγκριτικής Λογοτεχνίας και διευθυντή του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, και η εικόνα που παρουσίασε σε σχετική πρόσφατη ημερίδα της Ακαδημίας Αθηνών: «Τώρα που η κοινωνία της πληροφορίας είναι εδώ πρέπει να προχωρήσουμε πέρα από την παρούσα υποδομή και να ενώσουμε διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους υπό την ευρύτερη ιδέα του Ελληνισμού. Με αυτή την έννοια οι ελληνικές σπουδές στις ΗΠΑ γνωρίζουν ανάπτυξη. Η σπουδή του “Ελληνισμού” έχει αφήσει το στενό πλαίσιο των κλασικών σπουδών και έχει πάρει πιο παγκόσμια στροφή, που ενθαρρύνει νέα μοντέλα και μεθόδους έρευνας και προσελκύει νέους φοιτητές».
Αισιόδοξος είναι και ο κ. Φράνκο Μοντανάρι, καθώς στην Ιταλία, όπου ο θεσμός των κλασικών λυκείων είναι ακόμη σε ισχύ, « φοιτούν 50.000 μαθητές κάθε χρόνο στα λύκεια αυτά, ένας σημαντικός αριθμός», του οποίου το «Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής», το πρώτο καινούργιο λεξικό των αρχαίων ελληνικών στον 20ό αιώνα, πουλάει περισσότερα από 25.000 αντίτυπα κάθε χρόνο στην Ιταλία και μεταφράζεται ήδη στην Ελλάδα, στη Γερμανία και στις ΗΠΑ.
«Είναι δύσκολο να πείσουμε τους νέους και τις οικογένειές τους να μην αναζητούν μονάχα την εξειδίκευση και την εκπαίδευση η οποία μπορεί να εξαργυρωθεί επαγγελματικά πολύ γρήγορα, διότι είναι αλήθεια ότι οι ανθρωπιστικές σπουδές δεν οδηγούν άμεσα σε εύρεση εργασίας. Ωστόσο στον σημερινό κόσμο, που αλλάζει με ταχύτατους ρυθμούς, χρειάζεται πλέον να είμαστε γρήγοροι στη σκέψη, επινοητικοί, δημιουργικοί, καινοτόμοι. Και η κλασική παιδεία ήταν πάντοτε το εφόδιο όσων είχαν την ικανότητα να αλλάξουν, να εξελιχθούν και να προχωρήσουν».
Η κυρίαρχη θέση της φιλολογίας στο παιδευτικό σύστημα της αρχαίας Ελλάδας προσδιορίζονταν από ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα, που έχει αποτυπώσει τη σφραγίδα του σε όλες τις επιμέρους επιτεύξεις των Ελλήνων. Αυτό, αποτελούσε τον ιδεώδη σκοπό, προς τον οποίο έτεινε η ζωή και το δημιουργικό τους έργο.
Πρόκειται για τη μόρφωση του ανθρώπου και κατ’ αυτό τον τρόπο την προώθηση μιας νέας μορφής ζωής και σκέψης που την ονομάζουμε πολιτισμό. Ο ορισμός του ελληνικού πολιτισμού ως παιδεία δεν είναι κάτι το αφηρημένο. Υποδηλώνει μια προσπάθεια που διαποτίζει όλα τα δημιουργήματα του ελληνικού τρόπου προσδιορίζοντας και τη μορφή τους.
Ας πάρουμε ως παράδειγμα την αρχαιοελληνική φιλολογία και τις ιδέες των Ελλήνων για την ποίηση και την πνευματική δημιουργία. Ένα έργο τέχνης δεν ήταν ποτέ ένα απλό αντικείμενο αισθητικής απόλαυσης. Ήταν ταυτόχρονα και ο φορέας ενός ήθους, ενός προσωπικού λόγου του καλλιτέχνη, ένα δυναμικά ενεργούμενο γεγονός που αποκαλύπτει τον δημιουργό του, που πέτυχε τον τρόπο της έκφρασής του. Με την έννοια αυτή μοιάζει με τα έργα της ελληνικής γλυπτικής. Το θέμα της ποιητικής τέχνης είναι πάντοτε ο άνθρωπος στα ουσιώδη της ύπαρξης του. Εκεί όπου η ποίηση σταματά και το περιεχόμενο της σκέψης αναζητεί τον πεζό λόγο στη ρητορική, την ιστορία, τη φιλοσοφία, ισχύει ο ίδιος κανόνας.
Από την ηρωική εποχή του έπους μέχρι τις μεταγενέστερες φάσεις του τραγικού, του πολιτικού και του φιλοσοφικού βιώματος του ανθρώπου, η αρχαιοελληνική φιλολογία μας προσφέρει τη θέαση ενός εξαιρετικού αγώνα για την κατάκτηση της αλήθειας του ανθρώπου.
Ο Όμηρος είναι ο κήρυκας της αρετής του ηρωισμού, που ενσωματώνεται στο χορό των ηρώων του Τρωικού πολέμου. Κατόπιν, ο Ησίοδος στο έπος του Έργα και Ημέραι δημιουργεί έναν παράλληλο κώδικα των αρετών του εργαζόμενου ανθρώπου.
Οι ελεγειακοί ποιητές Τυρταίος και Σόλων είναι οι μεγάλοι πολιτικοί διδάσκαλοι των συμπολιτών τους. Ο πρώτος είναι ο υμνητής του Σπαρτιατικού ιδεώδους της ανδρείας με το οποίο προσπαθεί να εμπνεύσει μιαν ολόκληρη κοινωνία στη διάρκεια ενός κρισιμότατου πολέμου. Ο άλλος, είναι ο κλασικός νομοθέτης, ο αντιπροσωπευτικός ποιητής της δημοκρατίας, που προβάλλει το ιδεώδες της κοινωνικής τάξης, της δικαιοσύνης και της ελεύθερης συναίσθησης των υποχρεώσεων. Οι λυρικοί ποιητές δείχνουν για πρώτη φορά την αφύπνιση της ατομικής ελευθερίας.
Η τραγωδία εμβαθύνει στον έμφυτο ηρωισμό της ελληνικής ψυχής που φθάνει ως τη θρησκευτική συνείδηση του τραγικού χαρακτήρα της ζωής. Ανακαλύπτει την πηγή της τραγικής σύνθεσης και δίνει έκφραση στις αθάνατες μορφές της πάσχουσας ανθρωπότητας: Προμηθέας, Οιδίποδας, Αντιγόνη.
Η κωμωδία μαστιγώνει τις αδυναμίες της ανθρώπινης φύσης. Η ιστοριογραφία αποκαλύπτει την αιώνια πάλη μεταξύ δικαίου και δύναμης ως την ουσία της πολιτικής ζωής. Όπως ακριβώς η ελληνική φιλολογία και ποίηση απεικονίζουν όλα τα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και τους νόμους που διέπουν και αναδεικνύουν τον ποιητή ως τον αληθινό προφήτη και διδάσκαλο του έθνους έτσι και η φιλοσοφία αναζητεί τους αμετάβλητους νόμους της φύσης.
Παράλληλα, η ελληνική τέχνη ανακαλύπτει για πρώτη φορά τα μυστικά της πλαστικής αναλογίας του σώματος, της ισορροπίας, της κίνησης και της προοπτικής.
ΒΙΒΛΙΟΔΕΤΗΣ
